Συμβουλευτική διαζυγίου

Συμβουλευτική διαζυγίου                               

Συντάχθηκε από την Μπρούμου Μίνα  

Α. Συμβουλευτική Υποστήριξη Διαζευγμένων Γονέων

Σύμφωνα με την Παππά (2006), η ψυχολογική υποστήριξη διαζευγμένων γονέων μπορεί να πραγματοποιηθεί σε μικρές ομάδες στα πλαίσια των Σχολών Γονέων. Οι Σχολές Γονέων μπορούν να διευκολύνουν τη διαδικασία προσαρμογής των γονέων που έχουν χωρίσει, προσφέροντας ένα πλαίσιο υποστήριξης και ασφάλειας, ώστε να μπορέσουν οι γονείς να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, να μοιραστούν τις αγωνίες τους σχετικά με το μεγάλωμα των παιδιών τους και να διαχειριστούν το άγχος τους, τόσο με τη βοήθεια του ειδικού ψυχικής υγείας όσο και με τη παρέμβαση των μελών της ομάδας, η οποία είναι καθοριστική.

Πιο συγκεκριμένα, οι στόχοι των προγραμμάτων εκπαίδευσης διαζευγμένων γονέων είναι:

• Η ψυχοκοινωνική προσαρμογή των γονέων στην πραγματι­κότητα που έχει διαμορφωθεί μετά το διαζύγιο.
• Η ψυχολογική υποστήριξη των γονέων σχετικά με την προ­σαρμογή τους στις νέες συνθήκες και τις πιθανές δυσκολίες πρακτικής μορφής, καθώς η βιβλιογραφία υποστηρίζει ότι δεν είναι το διαζύγιο αυτό καθαυτό που δημιουργεί δυσκολίες στα παιδιά, αλλά ο τρόπος με τον οποίο οι ενήλικες διαχειρίζονται συναισθηματικά τις διάφορες συνθήκες, καθώς και άλλα πρακτικά ή ψυχολογικά ζητήματα που προκύπτουν, παράλληλα με τη διαμόρφωση της νέας οικογένειας (Μπρούμου, 2010). Τέτοιου είδους ζητήματα αφορούν είτε πρακτικές δυσκολίες όπως είναι τα οικονομικά προβλήματα, το άγχος από την διακοπή του συνηθισμένου τρόπου ζωής της οικογένειας (π.χ. ενδεχόμενη αλλαγή κατοι­κίας, γειτονιάς), ανεπαρκές υποστηρικτικό δίκτυο, περισσότερες ευθύνες ήψυχολογικές δυσκολίες όπως είναι τα προβλήματα συμπεριφοράς, η χαμηλή αυτοεκτίμηση στα παιδιά, θλίψη, θυμός, ανασφάλεια και συγκρούσεις μεταξύ των γονέων (Amato, 2000. Block, Block & Gjerde, 1986. Παππά, 2006).
• Η αντιμετώπιση των συναισθηματικών δυσκολιών των γο­νέων. Το συναισθηματικό διαζύγιο μπορεί να είναι ανεξάρτητο από το νομικό διαζύγιο (Χουρδάκη, 2000) και συνήθως αποτελεί μια επί­πονη διαδικασία, την οποία διευκολύνει σημαντικά τόσο η συνδρο­μή του ειδικού συντονιστή όσο και η εμπειρία και των άλλων με­λών της ομάδας.
• Η τόνωση της αυτοεκτίμησης και της διεκδικητικότητας των μελών. Οι γονείς που έχουν χωρίσει συνήθως βιώνουν συναισθή­ματα ανεπάρκειας τόσο όσον αφορά στις σχέσεις τους με το άλλο φύλο όσο και στο γονικό τους ρόλο.
• Η λήψη αποφάσεων μετά το χωρισμό. Ο σύζυγος/γονέας πρέ­πει να αναλάβει μόνος του την ευθύνη λήψης αποφάσεων και για τον ίδιο ως άτομο όσο και για το παιδί/τα παιδιά του.
• Η βελτίωση της επικοινωνίας, η οποία θα προκύψει από το μοίρασμα των εμπειριών και των συναισθημάτων με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Η ομάδα, ως υποστηρικτικό πλαίσιο, θα αποτε­λέσει και έναν πυρήνα κοινωνικοποίησης και κοινωνικής δικτύω­σης για τα μέλη της.
• Η πρόληψη της ψυχικής υγείας των συζύγων/γονέων αλλά και όλων των μελών της οικογένειας. Οι Σχολές Γονέων βοηθούν τους γονείς να προωθήσουν την ποιότητα της σχέσης τους με τον/ την πρώην σύζυγο και με το παιδί/τα παιδιά τους. Επίσης, βοηθούν τους γονείς να νιώσουν επαρκείς στην άσκηση του γονικού τους ρόλου (Χουρδάκη, 2000).

Έρευνες που απευθύνονταν σε γονείς μετά το χωρισμό αναφέ­ρουν ότι τα προγράμματα που είχαν δημιουργηθεί με στόχο την ψυχολογική υποστήριξη διαζευγμένων γονέων βοήθησαν τους γο­νείς να αυξήσουν το ενδιαφέρον τους για την ανατροφή των παιδιών τους, να νιώθουν πιο άνετα στο ρόλο τους και να ξεπερνούν πιο εύ­κολα τυχόν δυσκολίες (Παππά, 2002). Αναμφισβήτητα, οι ομάδες διαζευγμένων γονέων συμβάλλουν σημαντικά όχι μόνο στην ψυχο­λογική υποστήριξη των ίδιων των γονέων αλλά και όλων των με­λών της οικογένειας.

Β. Συμβουλευτική Υποστήριξη Παιδιών Διαζευγμένων Γονέων

Με βάση τη σχετική διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, αναφέρονται συνοπτικά στη συνέχεια ορισμένες βασικές κατευθύνσεις συμβουλευτι­κής υποστήριξης για τη διευκόλυνση της προσαρμογής των παιδιών μετά το χωρισμό των γονέων.

Είναι σημαντικό οι ΓΟΝΕΙΣ:

1. Να ενημερώνουν τα παιδιά για το χωρισμό όταν έχουν πά­ρει την τελική απόφαση, με άμεσο τρόπο, ανάλογα με την ηλικία τους.
2. Να προσπαθήσει ο κάθε γονέας να αποφύγει τις κατηγορίες για τον άλλο γονέα.
3. Να διαβεβαιώνουν συχνά τα παιδιά ότι δεν είναι αυτά "υπεύ­θυνα" για τα προβλήματα της σχέσης των γονέων τους και ότι δεν μπο­ρούν να κάνουν τίποτα για να συμφιλιώσουν τους γονείς τους.
4. Να αποφεύγουν τις προσπάθειες εμπλοκής των παιδιών στις συγκρούσεις τους.
5. Να ενθαρρύνουν τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις και να εκ­φράζουν τις απορίες και τα συναισθήματά τους.
6. Να δείχνουν κατανόηση και αποδοχή για τα συναισθήματα των παιδιών σε μια δύσκολη φάση της ζωής τους.
7. Να διατηρείται η σταθερότητα του περιβάλλοντος (με τις κατάλληλες αλλαγές).
8. Να διατηρούνται τα όρια, οι κανόνες πειθαρχίας και συμπεριφοράς.
9. Να έχουν προοδευτικά τις ίδιες απαιτήσεις και προσδοκίες από τα παιδιά.
10. Να υπάρχουν κατάλληλα υποστηρικτικά δίκτυα (φίλοι, συγγενείς των γονιών).
11. Να δείχνουν στα παιδιά με διαφορετικούς τρόπους τη φροντίδα, την έννοια και την αγάπη τους.
12. Να ενθαρρύνονται τα παιδιά να έχουν θετικές σχέσεις και ποιοτική ε­πικοινωνία και με τους δύο γονείς (Χατζηχρήστου, 2005).
13. Να γνωρίζουν τις "φυσιολογικές"-"αναμενόμενες" αντιδράσεις των παιδιών σε σχέση με το διαζύγιο.
14. Να ενημερώνουν τους σημαντικούς άλλους (σχολείο, δάσκαλοι, φίλοι, συγγενείς κλπ) για το διαζύγιο. Κάποιες ερωτήσεις τους μπορεί να φέρουν τα παιδιά σε πολύ δύσκολη θέση.
15. Τα παιδιά δεν παύουν ποτέ να ονειρεύονται τη μέρα που ότι οι γονείς τους θα ξαναγυρίσουν ο ένας στον άλλο και θα τα ξαναφτιάξουν, και στο όνειρο όλα είναι επιτρεπτά, γιατί όλα είναι πιθανά. Όταν όμως η πραγματικότητα δεν δίνει τη δυνατότητα για την πραγματοποίηση ενός τέτοιου ονεί­ρου, είναι υποχρέωση των γονιών να μην το καλλιεργούν στα παιδιά τους και να μην τους δίνουν την εικόνα της ενωμένης οικογένειας, αφού κάτι τέτοιο δεν υπάρχει πια (Νίλσεν, 2002).

Για τα παιδιά χωρισμένων γονέων είναι σημαντικό οι ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ:

1. Να καταλαβαίνουν τις αντιδράσεις των παιδιών κάθε ηλικίας.
2. Να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα των παιδιών και ότι όλα όσα αι­σθάνονται τα παιδιά είναι φυσιολογικά.
3. Να δείχνουν κατανόηση και αποδοχή για τα συναισθήματα των παι­διών σε μια δύσκολη φάση της ζωής τους.
4. Να δίνουν περισσότερη προσοχή και βοήθεια στα παιδιά για τα μαθή­ματα μ' ένα διακριτικό τρόπο κατά την αρχική περίοδο του χωρισμού.
5. Να έχουν προοδευτικά τις ίδιες απαιτήσεις και προσδοκίες από τα παιδιά.
6. Να ενθαρρύνουν την επικοινωνία του σχολείου και με τους δύο γο­νείς.
7. Να δείχνουν στα παιδιά ότι νοιάζονται γι' αυτά και είναι κοντά τους σ' αυτή τη μεταβατική φάση της οικογένειάς τους (Χατζηχρήστου, 2005).

ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΟΛΗΣ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ:

1. Να συζητούν για τις διαφορετικές μορφές οικογένειας.
2. Να προσαρμόζουν ορισμένες δραστηριότητες και απαιτήσεις λαμβά­νοντας υπόψη τις διαφορετικές μορφές οικογένειας των παιδιών.
3. Να δημιουργούν στην τάξη τους ένα κλίμα ουσιαστικής και ποιοτικής επικοινωνίας με τα παιδιά, που λειτουργεί ως ένα σημαντικό υποστηρικτικό δίκτυο για όλα τα παιδιά.

Η Αναγκαιότητα Συμβουλευτικής Στήριξης των Μαθητών στα Πλαίσια του Σχολικού Περιβάλλοντος αναδεικνύεται από τα πολύ υψηλά ποσοστά μαθητών που επιλέγουν να μην συζητούν με κανέναν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν με τους γονείς (39,2%), τους φίλους (26,5%), τους συμμαθητές (12,4%),τους εκπαιδευτικούς (8,6%) (δείγμα 500 ατόμων, βλ. ενδεικτικά άρθρο Προβλήματα Συμπεριφοράς Παιδιών Σχολικής-Εφηβικής Ηλικίας: Εκτίμηση, Κταγραφή). Εκείνο όμως που περισσότερο από όλα πρέπει να μας ανησυχήσει είναι το διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό των μαθητών (46% περίπου) που δηλώνουν, ότι χρειάζονται στο σχολείο ένα πρόσωπο εμπιστοσύνης στο οποίο να μπορούν να μιλούν για τα προσωπικά τους προβλήματα (Μπρούμου & Μπρούζος, 2005. Μπρούμου, 2008).

Γ. "Αναμενόμενες" Αντιδράσεις των Παιδιών μετά το Χωρισμό των Γονέων τους

• Άρνηση του διαζυγίου των γονιών.
• Θυμός και μετάθεση του θυμού για το διαζύγιο σε άτομα του οικογενειακού και του σχολικού περιβάλλοντος (εαυτός, γονείς, αδέρφια, συγγενείς, συνομήλικοι).
• Επιθετικότητα απέναντι σε άτομα του οικογενειακού και του σχολικού περιβάλλοντος.
• Φόβος για το ποιος θα τα προσέχει / φροντίζει στο μέλλον.
• Ανασφάλεια - Υπαρξιακό άγχος γύρω α­πό τη ζωή και το θάνατο.
• Συναισθηματική εξάρτηση, κρέμονται συνεχώς από τον/την γονιό.
• Ενοχές - αυτοκατηγορίες, κατηγορούν τον εαυτό τους με άμεσους ή καλυμμένους τρόπους για το διαζύγιο, σύγχυση, φαντασιώσεις για προσωπική ευθύνη.
• Αλλαγές υγείας, διαταραχές ύπνου, διαταραχές στο φαγητό, άσχημα όνειρα, φόβος να κοιμηθούν μόνα τους.
• Έντονες εσωτερικές συγκρούσεις προκειμένου να πάρουν "θέση" υπέρ του ενός ή του άλλου γονέα.
• Παλινδρόμηση, επιστρέφουν σε προηγούμενα στάδια ανάπτυξης (πχ. νυχτερινή ενούρηση, χρήση πιπίλας, μωρουδίστικος τρόπος ομολίας).
• Λύπη, θλί­ψη, ψυχικός πόνος, μπορεί να φαίνονται λυπημένα συνεχώς ή κατά διαστήματα, να κλαίνε, να είναι κουρασμένα ή υπερκινητικά ή αποσυρμένα.
• Ντροπή.
• Αυξημένες αυτοερωτικές δραστη­ριότητες.
• Προβλήματα διαπροσωπικής και ενδοπροσωπικής συμπεριφοράς στο σπίτι και στο σχολείο.
• Αναζήτηση των αιτίων και επεξηγήσεων για το διαζύγιο, ανάγκη για ενημέρωση.
• Μείωση της σχολικής επίδοσης.
• Δυσκολίες στις σχέσεις με τους γονείς
• Δυσκολίες στην επίτευξη της αυτονομίας.

***ΑΥΤΑ ΣΥΝΗΘΩΣ ΥΠΟΧΩΡΟΥΝ ΜΕ ΑΡΚΕΤΗ ΔΙΑΒΕΒΑΙΩΣΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ.

Προσοχή! Στο αρχικό διάστημα του χωρισμού των γονέων, συνήθως κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων ετών, οι αντιδράσεις των παιδιών είναι "αναμενόμενες", "φυσιολογικές" αντιδράσεις κατά τη διάρ­κεια της κρίσης που περνά η οικογένεια και του θρήνου για το χωρισμό των γονέων.

Δ. Ανησυχητικά Σημάδια και Συμπτώματα Παιδιών κατά την Περίοδο του Διαζυγίου

• Όταν τα παιδιά εκφράζουν απόγνωση: Π.χ. «Ίσως θα έπρεπε απλά να σκοτωθώ, ώστε να μην μαλώνετε εξαιτίας μου».
• Όταν τα παιδιά γίνονται περισσότερο επιρρεπή σε ατυχήματα από ότι συνήθως. Αν αρχίσουν να μοιράζουν τα πράγματά τους σε άλλους, σαν να πρόκειται να φύγουν.
• Αν αρχίσουν να αποσύρονται σε σημείο απομόνωσης.
• Αν εμφανίσουν εκτεταμένες αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου (να κοιμούνται υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου) και / ή στην διατροφή τους (να τρώνε υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου).
• Σημαντική απώλεια ή αύξηση βάρους σώματος.
• Συχνοί εφιάλτες.
• Έντονη ενασχόληση με την πιθανότητα να αρρωστήσουν τα ίδια ή / και κάποιος άλλος.
• Προβλήματα στο σχολείο (με τους συμμαθητές, τα μαθήματα, τη συμπεριφορά τους επιθετικότητα, απόσυρση κλπ), ενώ πριν τα πηγαίνανε καλά.
• Να λένε ψέματα ενώ πριν δεν το συνήθιζαν.
• Να καταστρέφουν πράγματα δικά τους ή άλλων.
• Σημαντική αλλαγή στον χαρακτήρα τους (π.χ. ένα πολύ ήσυχο παιδί γίνεται υπερκινητικό ή ένα πρόσχαρο γίνεται αποσυρμένο).
• Άρνηση να μείνουν με ενήλικες τους οποίους εμπιστεύονταν και τους άρεσε η συντροφιά τους.
• Εκρηκτική συμπεριφορά (φωνές, καυγάδες, ασυγκράτητες εκρήξεις θυμού).
• Αν αρχίσουν να κάνουν κλοπές.
• Αν αρχίσουν να φεύγουν από το σπίτι χωρίς την άδεια των γονιών τους.
• Συχνές ενοχλήσεις σε σχέση με την υγεία τους (πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι, διάρροιες, δυσκοιλιότητα κλπ).
• Έντονοι και μη βάσιμοι / μη ρεαλιστικοί φόβοι (Σφήκα, 2006).

Ε. Προστατευτικοί Παράγοντες και Παράγοντες Κινδύνου στην Πορεία του Διαζυγίου

Παράγοντες κινδύνου: Μνησικα­κία των γονιών πριν από το διαζύγιο, σε συνδυασμό με παρανόηση εκ μέ­ρους των παιδιών των σημαντικών αλλαγών στη ζωή τους, καθώς και αι­σθήματα ενοχής για το χωρισμό, είναι πιθανόν να οδηγήσουν σε μεγαλύ­τερες συναισθηματικές δυσκολίες. Φτωχή εκπαίδευση, φτώχεια, προβλή­ματα ψυχικής υγείας των γονιών είναι αρνητικοί παράγοντες σημαντικότε­ροι και από τον χωρισμό. Η έλλειψη συνέπειας, η αίσθηση του παιδιού ό­τι είναι ευάλωτο και η απόρριψη από τον ένα γονιό, μπορεί να προκαλέ­σουν προβλήματα προσαρμογής, ιδιαίτερα στα παιδιά με δύσκολο ταμπε­ραμέντο, όπως π.χ. χαμηλή συναισθηματικότητα και μεγάλη παρορμητικότητα.

Προστατευτικοί παράγοντες, που συντελούν σε καλύτερη εξέλιξη είναι: θετικό ταμπεραμέντο του παιδιού και αισιόδοξη θεώρηση του μέλλοντος, συνεπής και πειθαρχημένη συμπεριφορά των γονέων, αποδοχή και στορ­γή εκ μέρους των γονέων καθώς και διατήρηση μιας ρουτίνας όσο το δυ­νατόν πιο φυσιολογικής.

ΣΤ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ - ΠΟΣΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΖΩΗ

«Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι γεννήθηκαν κάτω από συνθήκες όχι τόσο καλές και παρ' όλα αυτά κατάφεραν (να τα βγάλουν πέρα με τις αντιξοότητες της ζωής). Επειδή έτυχε να βρεθεί στον δρόμο τους ένας δάσκαλος, ένας φίλος, μια γιαγιά, ένας ιερέας, .... Οι συναντήσεις είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό στη ζωή, υπάρχουν συναντήσεις χάρη στις οποίες μπορεί να σωθούμε. Προσωπικά ξέρω ότι υπήρξαν στη ζωή μου άνθρωποι οι οποίοι με έσωσαν, με συνόδευσαν, με αγάπησαν, με ήθελαν, άνθρωποι οι οποίοι υπολόγιζαν σε μένα. Αυτό, όπως και να το κάνουμε, συμβαίνει από την εποχή που είμαστε παιδιά και κάνουμε τα πρώτα μας βήματα, αν και αλήθεια είναι ότι σήμερα το αισθανόμαστε όλο και λιγότερο. Σήμερα υπάρχουν λιγότερα βλέμματα που να δείχνουν προσοχή, ελπίδα, αγάπη. Οι νέοι σήμερα νιώθουν ότι απειλούνται περισσότερο από άλλες φορές, έχουν άσχημα προαισθήματα, βλέπουν γύρω τους άσχημους οιωνούς. Σήμερα πάνω από τις κούνιες των νεογέννητων παιδιών σκύβουν νεράιδες οι οποίες προβλέπουν πράγματα φοβερά και τρομερά. Ίσως γι' αυτό να φοβούνται τόσο πολύ, γιατί είμαστε συνέχεια από πάνω τους και τους λέμε "όχι, όχι, όχι...", τη στιγμή που κανονικά θα έπρεπε συνεχώς να ενδιαφερόμαστε και να τους ρωτάμε "και τώρα, τι θέλεις να κάνεις, τι θα γίνεις όταν μεγαλώσεις, τι μπορούμε να κάνουμε, που θέλεις να πάς, τι θέλεις να δεις, ποιόν θέλεις να βοηθήσεις, σε ποιόν θέλεις να αφιερωθείς, σε τι θέλεις να διακριθείς, τι θέλεις να αρνηθείς, αλλά και τι θέλεις από την άλλη να προτείνεις;"».

Απόσπασμα από τη συνέντευξη της

Αριάν Μνουσκίν στο Θανάση Λάλα

(BHMAGAZINO)

Χαρακτηριστική είναι η ζωγραφιά ενός αγοριού που απεικονίζει με συγκλονιστικό τρόπο την έλλειψη επικοινωνίας και ουσιαστικής επαφής μέσα στη σύγχρονη οικογένεια. Η συναισθηματική μοναξιά και το αδιέξοδο που αισθάνεται το παιδί εκφράζεται με σχηματικές, σχεδόν άχρωμες, ξερές περιγραφές και εικόνες. Το τεράστιο μαχαίρι που κατακρεουργεί την οικογένειά του, ίσως να συμβολίζει τις τεράστιες και ανεξέλεγκτες δυνάμεις οι οποίες μας διαλύουν. Το ίδιο το παιδί, φοβισμένο από την τόλμη του, έγραψε κάτω από τη ζωγραφιά: «Μην το πάρετε σοβαρά. Αστεία το ’κανα» (Κατάκη, 1998).

Βιβλιογραφία

• Block, J. Η., Block, Ι., & Gjerde, Ρ. (1986). The personality of children prior to divorce: Α prospective study. Child Development, 57, 827-840.
• Κατάκη, Χ. (1998). Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας (8η έκδ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Μπρούμου, Μ., & Μπρούζος, Α. (2005). Προβλήματα συμπεριφοράς παιδιών σχολικής και εφηβικής ηλικίας. Εκτίμηση, Καταγραφή. Η ψυχολογία απέναντι στις προ(σ)κλήσεις του σήμερα: 10ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας. Ιωάννινα: Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία, Τομέας Ψυχολογίας, Τμήμα Φ.Π.Ψ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (1-4 Δεκεμβρίου).
• Μπρούμου, Μ. (2008). Ανάγκες Συμβουλευτικής Παιδιών Σχολικής και Εφηβικής Ηλικίας με Προβλήματα Συμπεριφοράς. Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, 84-85, 158-172.
• Μπρούμου, Μ. (2010). Αλλαγές στον τύπο της οικογένειας και συνέπειες που προκύπτουν: Η συμβολή της εκπαίδευσης και της συμβουλευτικής γονέων. Ποικιλομορφία της ανάπτυξης...πολυμορφία της εκπαίδευσης: 2^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εξελικτικής Ψυχολογίας. Αλεξανδρούπολη: Κλάδος Εξελικτικής Ψυχολογίας της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία & Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης (26-30 Μαΐου, 2010).
• Παππά, Β. (2002). Εκπαίδευση και ψυχολογική υποστήριξη διαζευγμένων γονέων στα πλαίσια των Σχολών Γονέων. Τετράδια Ψυχιατρικής, 78, 81-85.
• Παππά, Β. (2006). Επάγγελμα Γονέας. Ψυχολογικοί τύποι γονέων και συμπεριφορά παιδιών και εφήβων. Αθήνα: Καστανιώτης.
• Παππά, Β. (2008). Γονείς, Παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτης.
• Σφήκα, Δ. (2006). Διαζύγιο και παιδί. Διαθέσιμο: http://www.iatronet.gr. Ανασύρθηκε: 10/06/2010.
• Χατζηχρήστου, Χ. (1999). Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά (6η έκδ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Χατζηχρήστου, Χ. (2005). Στηρίζοντας τα παιδιά μετά το χωρισμό των γονέων. Στο Νίλσεν, Μ. (Επιμ.), Απώλειες στη ζωή του Παιδιού(σσ. 47-72). Αθήνα: Μέριμνα.
• Χουρδάκη, Μ. (2000). Οικογενειακή Ψυχολογία (4η έκδ.).Αθήνα: Leader Books.